Potocki Feliks h. Pilawa (1777–1811), pułkownik wojsk Księstwa Warszawskiego. Ur. 31 VIII w Rosi (pow. wołkowyski), był synem Piotra, star. szczerzeckiego (zob.), i Krystyny z Potockich, córki Joachima podczaszego litewskiego (zob.). Wychowywał się początkowo pod opieką babki Pelagii Potockiej w Warszawie i ciotki Marii Radziwiłłowej w Wiązownej pod Warszawą, od r. 1785 u ojca w Boćkach. Guwernerami P-ego i jego braci byli kolejno: Scipione Piattoli (1782–4) i urlopowany z Korpusu Kadetów Jakub Jasiński (1785–7). Początkowo Jasińskiemu «Feliś zdawał się nadto tępy», ale później «bardzo go pokochał i wiele po nim obiecywał». W r. 1786 chłopiec został wpisany w stopniu kadeta do regimentu spieszonego im. Królewicza, szefostwa Mikołaja Czapskiego, i niebawem postąpił na stopień podchorążego. Po sformowaniu w r. 1789 Korpusu Inżynierów Litewskich (pod komendą Jasińskiego) został w nim P. umieszczony w stopniu konduktora. W r. 1790 wyjechał z ojcem, polskim posłem w Turcji, do Konstantynopola. W sierpniu 1791, po przesłaniu do kraju dokumentów potwierdzających odbycie studiów technicznych, otrzymał nominację na podporucznika. Pozbawiony tego stopnia i usunięty ze składu Korpusu Inżynierów za rządów targowiczan, wraz z ojcem (odwołanym z Konstantynopola) udał się do Włoch, gdzie kontynuował naukę na uniwersytecie padewskim. Za granicą przebywał do r. 1800, kiedy to wrócił do kraju i osiadł w Rosi. Pod koniec 1802 r. wstąpił do Tow. Przyjaciół Nauk (TPN), którego członkiem czynnym został w dn. 16 XI 1803. Na początku t. r. powierzono mu w TPN zadanie opracowania podręcznika «matematyki niższej». W maju 1803 na dwóch kolejnych posiedzeniach zreferował w Towarzystwie dotychczasowe prace z tej dziedziny w języku polskim, skrytykował dotychczas używany w przekładzie polskim podręcznik S. Lhuilliera, przeanalizował oraz wymienił dzieła z dziedziny matematyki, które winny być przetłumaczone na język polski. W dn. 16 V 1806 na posiedzeniu Towarzystwa wygłosił wspomnienie pośmiertne o członku TPN – Michale Potulickim. Dn. 15 XII t. r. (wg Wybickiego 5 XII) P. powołany został w skład Izby Najwyższej Wojennej i Administracji Publicznej.
Przeznaczony na dowódcę formowanego w Płocku 13 p. piechoty (późniejszy 4 p. piechoty 1 Legii), P. przybył 27 XII 1806, wraz z gen. Stanisławem Woyczyńskim, na miejsce przeznaczenia i 1 I 1807 otrzymał nominację na pułkownika. Formacja pułku, na którego organizację i wyposażenie łożył znaczne sumy, przebiegła szybko i sprawnie. Na rozkaz gen. Józefa Zajączka 20 III t. r. 1 batalion pułku udał się do Serocka, 2 batalion – do Modlina, gdzie użyte zostały do prac fortyfikacyjnych. Po miesiącu, na rozkaz gen. J. Lemarois (dowódcy zakładu głównego Wielkiej Armii w Warszawie), oba bataliony odstąpiły od prowadzonych robót przy fortyfikacjach wymienionych twierdz i przybyły do Warszawy, gdzie utworzony z nich nowy batalion 1. wyruszył w pole przez Płock pod oblegany Grudziądz, P. natomiast zajął się bezpośrednio ponowną organizacją batalionu 2. Na jego czele, w sile 350 ludzi, udał się 8 V pod Serock; przeprawił się naprzeciwko wsi Wierzbica przez Narew i utworzył przyczółek mostowy, odpierając następnie z powodzeniem ataki nieprzyjacielskie. Dn. 16 V skierowany został pod Grudziądz dla objęcia dowództwa nad dwoma batalionami (2 i 4 p. piechoty), przeznaczonymi do oblężenia tej twierdzy. Był obecny przy nocnym (5/6 VI 1807) uderzeniu prowadzonym przez gen. C. Victora, dowodzącego korpusem oblegającym Gdańsk, na Parsk i Nową Wieś, jak również przy odparciu w nocy 15/16 VI, dokonanym pod rozkazami gen. N. Desenfansa, wypadu nieprzyjaciela z twierdzy. W kilka dni później przy użyciu obu swych batalionów, we współpracy z komendantem inżynierów gen. Józefem F. Łazowskim, utworzył paralelę poprowadzoną przed umocnieniami twierdzy grudziądzkiej. W dn. 1 VII 1807, na wiadomość o wszczętych (19 VI) rokowaniach pokojowych, udał się do głównej kwatery cesarskiej w Tylży; był w składzie delegacji polskiej proponującej Napoleonowi powstanie na Litwie. W jesieni 1807 z polecenia marszałka L. N. Davouta P. organizował Gwardię Narodową w części departamentu białostockiego. Z powodzeniem realizował instrukcje księcia Józefa Poniatowskiego dotyczące łagodnego i przezornego postępowania z ludźmi z dawnej armii pruskiej, doprowadzając do wcielenia 3 000 wyszkolonych kantonistów do służby w wojsku polskim. Za udział w kampanii 1807 r. odznaczony został 1 I 1808 Krzyżem Kawalerskim Orderu Virtuti Militari.
W lecie 1808 z pułkiem swym, obok pułków 7 i 9 piechoty, wszedł w skład utworzonej tzw. Dywizji Polskiej, przejętej przez Napoleona do służby i na żołd francuski, z przeznaczeniem do działań w Hiszpanii. W pierwszej połowie sierpnia 1808 4 p. piechoty pod dowództwem P-ego, wraz z dwoma pozostałymi pułkami dywizji, wyruszył przez Niemcy i Francję do Hiszpanii, 7 IX t. r. z pułków tych utworzona została 3 dywizja dowodzona przez gen. J. B. Valence’a, wchodząca w skład 4. korpusu marszałka F. J. Lefebre’a. Marszałek Davout w raporcie do Napoleona określił P-ego jako «najznamienitniejszego z powodu nazwiska, majątku i charakteru» oraz bystrości umysłu i stosunków wśród arystokracji polskiej. Pod koniec listopada 1808 dywizja polska weszła do Hiszpanii i niebawem włączona została do działań 4 korpusu zmierzających do odrzucenia znad Tagu armii hiszpańskiej Estremadury, dla osłony lewego skrzydła armii Napoleona. P. na czele 2 batalionu wyróżnił się w bitwie pod Almaraz (25 XII), gdzie wraz z oddziałem 7 p. piechoty uczestniczył w zdobyciu brawurowym atakiem mostu na rzece Tag. Przez gen. Valence’a przedstawiony został do odznaczenia Orderem Legii Honorowej. Wiosną 1809 pułk P-ego w składzie dywizji, nazywanej obecnie Księstwa Warszawskiego, należał nadal do 4 korpusu, dowodzonego teraz przez gen. H. F. Sebastianiego. Po bitwie pod Cunsuegra (14 V) P. rozchorował się i niebawem, nie czekając na otrzymanie żądanej dymisji, jaka została mu udzielona 16 IX 1809, udał się w drogę powrotną do kraju. Jako inną przyczynę dymisji wymieniono fakt, że P. należał do osób potępiających walkę z broniącymi niepodległości Hiszpanami i dlatego demonstracyjnie odszedł z wojska.
W r. 1808 P. wspólnie z bratem Janem sprzedał dobra Białystok z pałacem cesarzowi Aleksandrowi I. Od 19 V 1810 był członkiem loży «Świątynia Izis». W r. 1810 P. należał do inspiratorów organizowanego w Księstwie republikańskiego spisku antynapoleońskiego, powiązanego z francuską antycesarską konspiracją lewicy wolnomularskiej. Nagła śmierć P-ego miała wpłynąć na zahamowanie tej akcji. P. zmarł 27 II 1811 w Warszawie, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.
W małżeństwie (od r. 1801) z Zofią (1782–19 V 1856), córką Michała Paca (zob.), która powtórnie wyszła za mąż w r. 1825 za Ksawerego Niesiołowskiego (zob.), P. miał kilkoro wcześnie zmarłych dzieci. Wg Żychlińskiego miał córki: Zofię, Krystynę, Izabelę, i syna Ignacego, zmarłych w dzieciństwie.
Estreicher w. XIX; Enc. Wojsk.; Słown. Geogr., I 200; Borkowski, Almanach, s. 752 (dotyczy rodziców P-ego); Uruski, XIV 298; Żychliński, XIV 97 (nieprawdziwe okoliczności i miejsce śmierci); Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Zielińska T., Katalog Tek Glinki, W. 1969 I 221–2; – Askenazy S., Książę Józef Poniatowski, W. 1922; Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831, W. 1925 s. 54; tenże, Wojsko Pol. 1807–14; Hass L., Sekta farmazonii warszawskiej, W. 1980; Kipa E., Studia i szkice historyczne, Wr.–W. 1959; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk, s. 229, 235, 241, 246, 255, 258, 308, 313; Kukiel M., Dzieje wojska polskiego w dobie napoleońskiej 1795–1815, W. 1918 I 274–5; Michalski, Z dziejów TPN, s. 60, 233–4, 241; Pachoński J., Generał Jan Henryk Dąbrowski 1775–1818, W. 1981; Sołtyk R., Kampania 1809 r., W. 1905 s. 31; Staszewski J., Wojsko Polskie na Pomorzu w r. 1807, Gd. 1958; Szenic S., Cmentarz Powązkowski 1790–1850, W. 1979; Wimmer J., Historia piechoty polskiej do r. 1864, W. 1978; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885 s. 311; Wójcicki, Cmentarz Powązkowski, II; Zarys dziejów wojskowości polskiej do r. 1864, W. 1966; Zych G., Rok 1807, w. 1957 s. 142; – Arch. Wybickiego, II, III; Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet. 1898 I 365; Kicka N., Pamiętniki, W. 1972; Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972; Lipiński J., Wspomnienie o życiu Feliksa Potockiego. Mowa na posiedzeniu publicznym Tow. Przyjaciół Nauk, W. 1812; Prażmowski A., Kazanie miane na pogrzebie J. W. Feliksa Potockiego… dn. 2 marca 1811, [W. 1811]; Protokoły Rady Stanu Księstwa Warszawskiego, Tor. 1960 I cz. 1; Roczniki Tow. Warsz. Przyjaciół Nauk, T. 6: 1810 s. 91, T. 11: 1817 s. 359; – „Kur. Warsz.” 1856 nr z 29 VII; – B. PAN w Kr.: Teki Straszewskiego 8770; – Kartoteka oficerów armii Ks. Warsz. w posiadaniu Zbigniewa Zacharewicza.
Wanda Bigoszewska